حکم سفر به حج با توجه به دغدغه‌ های امنیتی (2)

بخش دوم: تشخیص مصداق در بحث امنیت

بعد از اینکه بحث امنیت راه در احکام شرعی بیان شد، نوبت به تشخیص مصداق این حکم در عالَم خارج است که به عهده‌ی اشخاص و مکلفین است.

لذا وقتی فتوای فقهاء در مورد سفر به حج این است که اگر امنیت در سفر به حج مفقود بود، و ترس از ضرر قابل اعتناء وجود داشت، سفر حج واجب نیست، در این صورت بر هر شخص لازم است که به تشخیص خودش این نکته را بررسی کند که آیا حج با این شرایطی که امروز با آن مواجه هستیم، واجب است یا نه؟

لذا مساله کاملا شخصی است، و چه بسا یک نفر تشخیص دهد که امنیت وجود دارد و ضرری متوجه او نمی‌شود، و شخص دیگری بر خلاف آن تشخیص دهد و بگوید همین مقدار ضرر برای من بسیار زیاد است و موجب عسر و حرج برای من خواهد شد، لذا هر دو تشخیص در جای خود صحیح است و در این مساله‌ی خاص کسی نمی‌تواند نظر خودش را بر دیگری تحمیل کند.

 نکته‌ مهم در مورد تشخیص مصداق:

باید توجه داشت که در مساله‌ی تشخیص مصداق، نکته‌ای مهم در مورد کسانی وجود دارد که به این نتیجه رسیده‌اند که در سفر حج، خطری جان یا مال آنها را تهدید می‌کند، و آن نکته این است که در مورد استطاعت و حکم وجوب حج، در بین فقهاء اختلاف وجود دارد، که در فرض تحقق شرط استطاعت آیا وجوب عمل به حکم حج به صورت فوری است یعنی باید در همین سالی که در پیش رو است، اقدام به سفر حج شود یا اینکه در این حکم فوریت وجود ندارد، یعنی می‌توان آن را در سال‌ بعد نیز انجام داد؟

مشهور فقهاء چنین حکم کردند که اگر شرط استطاعت برای کسی محقق شد، حکم حج به صورت فوری ثابت می‌شود اما برخی دیگر از فقهاء نیز قائل به فوریت این سفر نیستند، لذا باید هر شخصی به فتوای مرجع تقلید خود در این باب مراجعه کند و طبق آن عمل کند.[1]

لذا در محل بحث نیز اگر کسی احساس خطر کرد و از هدر رفتن جان و مال خود ترسید، طبق فتوای مشهور او دیگر مستطیع نخواهد بود ولی طبق فتوای بعضی از فقهاء او هنوز مستطیع است و باید در سال آینده حج را به جا بیاورد.

پاسخ به برخی اشکالات

اشکال اول:

در ادامه ی این مباحث ممکن است سوالی مطرح شود که شرایط امروز در عربستان به شکلی است که حکومت دارای سیاستهای ظالمانه در منطقه است و لذا هر هزینه‌ای که در این سفر انجام شود باعث تقویت این حکومت خواهد شد، لذا ممکن است با این دلیل بتوان سفر حج را به تاخیر انداخت.

جواب:

گرچه ظاهر این دلیل موجه و عام پسند به نظر می‌رسد، اما لازم است انسان معتقد و مؤمن در هر زمینه‌ای به نظر مراجع معظم تقلید رجوع کند و به فتوای آنها در این زمینه عمل کند.

آنچه که در فتوای مراجع تقلید راجع به این مساله بیان شده به صورت زیر است:

- امام خمینی: اگر انجام حج، بر پرداخت مال به حکومت ‏ها و لو حکومتهاى کافر متوقف باشد، باید پرداخت شود و این امر، موجب سقوط حج نمى‏شود.

- آیة اللَّه خویى: اگر جزو مخارج حج در آن کشور باشد حجِ واجب است و اگر اتفاقاً این مبلغ را از او مى‏گیرند، اگر مستلزم ضرر مالى معتدٌّ به مى‏باشد حج بر او واجب نیست. البته اگر موجب فساد بر مسلمین باشد طبعا جایز نیست.

- آیة اللَّه سیستانى: هرگاه در راه حج دشمنى باشد که دفع او جز به پرداخت مال به او ممکن نباشد، پس اگر پرداخت آن نسبت به حال شخص ضرر زیادى داشته باشد، واجب نخواهد بود و وجوب حج ساقط مى‏شود، و الّا واجب خواهد بود. بلى، پرداخت پول جهت جلب رضاى او تا آن که راه را باز کند واجب نیست.

- آیة اللَّه صافى: اگر موجب تقویت کفر در برابر اسلام محسوب شود که عرفاً آن بر ضرر اسلام و خلاف مصلحت مسلمین شمرده شود استطاعت حاصل نیست ولى اگر پول را پرداخت و استرداد آن ممکن نبود، پس از پرداخت، اگرچه معصیت کرده، استطاعت حاصل می‌شود و باید به حج برود.

- آیة اللَّه مکارم: حج او مجزى [صحیح] است.[2]

اشکال دوم:

در سالهای اخیر هنگامی که مردم برای رفتن به سفر حج آماده می‌شوند یا در ایام ماه محرم برای برپایی مراسم عزاداری مهیا می‌شوند، بعضی به این صورت اشکال می‌کنند که چرا در این گونه سفرها و مراسمات، هزینه‌های بسیار زیادی صرف می‌شود در حالیکه می‌توان به جای اینکه این همه هزینه مصرف شود و معلوم نشود که آیا اثری داشته یا نه، این هزینه را در امور خیریه مثل کمک به ایتام یا خرید جهیزیه صرف کرد که واقعاً انسان می‌داند چند نفر خوشحال می‌شوند؟

جواب:

این سوال دارای زوایای مختلفی است که باید در جای خود بررسی شود اما در اینجا به همین نکته بسنده می‌کنیم که دین مجموعه ای از اعمال و اعتقادات است که توسط شارع مقدس برای انسان‌ها بیان شده و هر عملی در جای خود یک اثر خاص به خود را دارد و هرگز یک عمل جایگزین عمل دیگر نمی‌شود، نهایت امر چنین است که اگر کسی دلیل برخی از اوامری که در دین وارد شده را ندانست، به حکم عقل سلیم، باید در برابر این دستورات زانو بزند و آن را با جان و دل قبول کند، چرا که از سوی خداوندی صادر شده که به تمامی جوانب احاطه دارد و هرگز به صورت گزاف و بی حکمت عملی را روا نمی‌دارد.

در مورد این سوال نیز باید گفت گرچه اعمال خیریه مثل کمک به ایتام و خرید جهیزیه و امثال آن از مواردی است که در دین تاکید و سفارش فراوان به انجام آنها شده اما این که کسی ادعا کند قطعا ثواب این امور خیریه از ثواب سفر به حج بیشتر است، یک ادعای بی دلیل است چرا که هیچ انسانی از باطن و ماوراء اشیاء خبر ندارد و تنها راه قضاوت انسان‌ها ظاهر امور است که ممکن است شیطان رجیم طوری القاء کند که انسان‌ها اعمالی با ظاهر زیبا را بر اعمالی با ظاهر نا زیبا ترجیح دهند در حالیکه ممکن است باطن آن اعمال از ظاهرشان زیبا باشد.[3]

از سوی دیگر همانطور که گفته شد، اعمال حج از آن دسته از اعمالی که در شرع مقدس به انجام آنها البته با تحقق شرایطش، تاکید فراوان شده و تنها در شرایط خاص می‌توان آن را ترک کند که برخی از آنها در بخشهای قبل بیان شد، و این مطلبی است که در برخی از روایات نیز به آن اشاره شده است.

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ:

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ نَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَّاصِ یَقُولُونَ إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ حَجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ کَانَ خَیْراً لَهُ!

فَقَالَ کَذَبُوا، لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسُ لَعُطِّلَ هَذَا الْبَیْتُ، إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ هَذَا الْبَیْتَ قِیَاماً لِلنَّاسِ.[4]

از عبد الرّحمن بن ابى عبد اللَّه، وى مى‏گوید: محضر مبارک حضرت امام صادق علیه السّلام عرضه داشتم، گروهى از این معرکه‏ گیرها مى‏گویند: وقتى شخص یک بار حج به جا آورد و دیگر به حج نرود و به جاى آن پولش را صدقه داده و صله رحم کند از حج برایش بهتر است.

حضرت فرمودند: اگر مردم این کار را بکنند، این بیت تعطیل مى‏شود در حالى که خداوند متعال آن را براى قیام مردم از آن جا جعل فرموده است.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ کَانَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ:

لَا تَتْرُکُوا حَجَّ بَیْتِ رَبِّکُمْ فَتَهْلِکُوا وَ قَالَ مَنْ تَرَکَ الْحَجَّ لِحَاجَةٍ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا لَمْ تُقْضَ‏ حَتَّى یَنْظُرَ إِلَى الْمُحَلِّقِینَ.[5]

امام صادق علیه السلام از پدرش نقل کرده است که فرمود: در وصیّت امیر مؤمنان علیه السلام آمده است: حجّ خانه خدا را ترک مکنید که هلاک خواهید شد، و فرمود: هر کس حجّ را براى حاجتى از حاجتهاى دنیا ترک کند، حاجیان با سرهاى تراشیده از حجّ باز مى‏گردند و حاجت او هنوز روا نشده است.

اما در مورد این سوال نیز باید به فتوای مراجع معظم تقلید رجوع کرد که برخی از آنها به شرح ذیل است:

مساله اول:

- امام خمینی: کسى که نیاز به ازدواج دارد و براى ازدواج کردن محتاج به پول است، در صورتى مستطیع مى‏شود که علاوه بر مخارج حج، مصارف ازدواج را نیز داشته باشد.

- آیة اللَّه خامنه ‏اى: در صورتى که به سبب ازدواج نکردن به حرج یا مرض یا حرام دچار مى‏گردد، یا موجب وهن او شود.

- آیة اللَّه صافى: اگر ترک ازدواج موجب حرج باشد به طورى که عرفاً بگویند مستطیع نیست.

- آیة اللَّه سیستانى: در صورتى که صرف آن پول، در حج سبب ناراحتى و مشقّت در زندگى وى شود حج بر او واجب نمى‏شود.

- آیة اللَّه مکارم: منظور از این نیاز این نیست که به خاطر ترک آن به عُسر و حرج بیفتد، بلکه همین اندازه که ازدواج از شؤون زندگى او باشد کافى است.[6]

مساله دوم:

- امام خمینی: اگرکسى نوه‏اش نیاز به ازدواج دارد و ازدواج نوه، از مخارج عرفى او محسوب شود و نتواند هم براى او ازدواج کند و هم حج به ‏جا بیاورد، مستطیع نیست؛ ولى اگر از مخارج عرفى او محسوب نمى‏شود، حج مقدّم است.

- آیات عظام: سیستانى، صافى: اگر صرف مال در حج و ترک تزویج نوه ‏براى پدر بزرگ حرجى باشد، حج واجب نیست و گرنه واجب است.[7]

مساله سوم:

آیا شخص مستطیع مى‏تواند پول حج را در کارهاى خیر دیگر، مانند تهیّه جهیزیّه دختران نیازمند، یا اداى دین بدهکاران، یا آزادى زندانیان، یا بناهاى مذهبى، یا مانند آن هزینه نماید؟

جواب از آیت الله مکارم: البتّه انجام کارهاى خیر بسیار خوبست، ولى مستطیع باید به حج برود، و صرف پول حج در موارد مذکور کفایت از حجّ واجب نمى‏کند، و اگر چنین کند، و از استطاعت خارج شود، باید به هر شکل که مى‏تواند ولو به قرض کردن به حج برود.[8]

والسلام.